door Mieke Rijkers
oktober 2023

Het internationale correspondentienetwerk van een Bredase arts en natuuronderzoeker

Jan Ingen Housz

Jan Ingen Housz (1730 - 1799)¹ wordt op 8 december 1730 geboren in Breda. Hij bezoekt daar de Latijnse school en gaat vervolgens geneeskunde studeren aan de universiteit van Leuven. Met zijn artsenbul op zak keert hij terug naar Breda. Tien jaar lang is hij daar werkzaam in zijn drukke medische praktijk. Daarnaast is hij ook al zeer geïnteresseerd in allerlei natuurkundige kwesties.

Na de dood van zijn vader in 1764 nodigt een vriend van de familie, de bekende Britse arts John Pringle, hem uit om naar Engeland te komen. Pringle introduceert hem bij andere geneesheren en wetenschappers. Zo leert dokter William Watson hem de techniek van het inenten tegen pokken. In 1765 beheerst Ingen Housz dit zo goed dat hij wordt aangesteld als dokter bij het vondelingenziekenhuis in Londen. Hij is echter in nog veel meer dan alleen geneeskunde geïnteresseerd. In Londen wordt hij, dankzij de introductie van John Pringle, opgenomen in de kringen van de natuurfilosofen (natuurwetenschappers) van de Royal Society, de prestigieuze, Britse academie voor wetenschappen. Hier ontmoet hij ook Benjamin Franklin, een van de founding fathers van de Verenigde Staten, met wie hij bevriend raakt. Zij zijn beiden geïnteresseerd in het relatief nieuw ontdekte natuurverschijnsel elektriciteit en spreken en corresponderen daar veel over.

Dit academische leven in Londen wordt onderbroken door een verzoek van keizerin Maria Theresia van Oostenrijk (1717 – 1780) om haar kinderen te komen inenten tegen de pokken, een zeer besmettelijke en levensbedreigende ziekte in die tijd. Jan Ingen Housz gaat naar Wenen en komt er daar (enigszins tot zijn schrik) achter dat hij niet zomaar meer weg kan. Hij wordt lijfarts van de oudste zoon van Maria Theresia, keizer Joseph II (1741 – 1790) en maakt meerdere reizen naar delen van het grote Oostenrijks-Hongaarse rijk om leden van de keizerlijke familie en andere adellijke families in te enten tegen de pokken.

Na een aantal jaren krijgt hij toestemming om weer naar Engeland te gaan. Hij behoudt de keizerlijke toelage en kan zich weer gaan bezighouden met natuurwetenschap. Hij buigt zich nu over de fysiologie van planten en in 1779 ontdekt hij de basisprincipes van fotosynthese, een niet geringe prestatie! Van 1781 tot 1788 is hij weer in Wenen, maar na zeven jaar gaat hij toch weer op reis. Hij is in Parijs wanneer op 14 juli 1789 de Bastille wordt bestormd. Hij weet ternauwernood (als keizerlijke lijfarts is hij er niet veilig) te ontkomen naar Breda. Maar ook daar moet hij al gauw weer weg vanwege de onrustige tijden die ook daar heersen. Hij reist door naar zijn geliefde Engeland, waar hij in 1799 zal overlijden.

Correspondentie

Jan Ingen Housz heeft in zijn leven talloze brieven geschreven en ontvangen. Vele daarvan zijn helaas verloren geraakt. Wat bewaard is gebleven, is niet allemaal als een compleet archief op één plek terechtgekomen. In het archief van Breda wordt een deel van de nagelaten geschriften van Jan Ingen Housz bewaard. Deze collectie Ingen Housz bevat enkele originele brieven plus een brievenboek, waarin Jan Ingen Housz zijn correspondentie (532 items) van 1774 tot 1793 in korte samenvattingen heeft bijgehouden. 

Deze brieven zijn in de bovenstaande kaart grafisch weergegeven. In blauw zijn de verzendplaatsen aangegeven, in rood de plaatsen van bestemming van de brieven die hij tussen 1774 en 1793 heeft geschreven. De grootte van de punt geeft de hoeveelheid brieven aan die van of aan deze plaats werden gestuurd. Het maakt goed zichtbaar hoe deze Bredase dokter deel uitmaakte van de internationale gemeenschap in de tijd van de Verlichting, zowel op medisch als op natuurwetenschappelijk gebied. Maar hij correspondeerde ook met uitgevers en boekhandelaren over publicaties van hemzelf en van zijn vrienden. Ook zijn veel van zijn brieven gericht aan zakelijke partners wereldwijd. Hij had bijvoorbeeld aandelen in mijnen in Hongarije, de linnenhandel naar Amerika en het kanaal van Murcia in Spanje. Ten slotte is er nog de persoonlijke correspondentie waaronder de brieven naar zijn broer Louis in Breda.

Grote namen in het netwerk van Jan Ingen Housz

Ingen Housz had een brede natuurwetenschappelijke interesse. Die had hij gemeen met een van de Amerikaanse founding fathers Benjamin Franklin. Hij ontmoette Franklin in Londen in de kringen van de Royal Society, waarvan zij beiden lid waren. Later woont Franklin in Passy (bij Parijs). In zijn brieven aan Franklin laat Ingen Housz weten dat hij geen voorstander is van de onafhankelijkheidsstrijd van de Amerikaanse kolonie maar verder gaan ze niet in op politiek. Franklin houdt zich net als Ingen Housz met allerlei wetenschappelijke thema’s bezig. Daar buigen ze zich graag samen over. Als Franklin niet in Europa is, gaan de brieven naar Philadelphia. Dit is de enige lijn op de hierboven getoonde kaart die Europa verlaat.

Ingen Housz schrijft veel naar zijn broer en familie in Breda, hij correspondeert ook trouw met zijn oude leermeester Hendrik Hoogeveen in Delft. Verder schrijft hij naar zijn vriend en zwager Nikolaus Joseph von Jacquin. Als je het brievenboek mag geloven, gaan er maar twee brieven (!) naar zijn vrouw Agatha terwijl ze toch jarenlang gescheiden moeten leven. Wanneer Ingen Housz voor de Franse revolutie vlucht, komt hij uiteindelijk in Londen terecht en durft het vervolgens – door de oorlogen die er heersen op het Europese vasteland - steeds niet aan om terug te keren naar Wenen, waar zijn vrouw nog woont.

Verder correspondeert hij met Joseph Banks, de voorzitter van de Royal Society in Londen en met nog veel meer andere internationale grootheden op het gebied van de natuurwetenschappen zoals de Italiaanse natuurkundigen Giovanni Beccaria en Felice Fontana.

¹  Van de naam van de wetenschapper zijn meerdere spellingsvarianten. Voor dit verhaal is gekozen om de variant Ingen Housz te gebruiken, omdat de wetenschapper zelf zijn brieven zo ondertekende.

Bronnen:
- Beale, Norman en Elaine. Echoes of Ingen Housz. The long lost story of the genius who rescued the Habsburgs from smallpox and became the father of photosynthesis (Salisbury 2011).
- Stadsarchief Breda, Collectie van Dr Jan Ingenhousz, 17e-19e eeuw COL0009, inventarisnummer 6: Register bevattende de korte inhoud van door Ingen Housz geschreven brieven, 1774 februari 24 - 1793 maart 15. 

Lees hier alle Bredase verhalen.