door Rincke de Bont
augustus 2023

Personeelsbladen, een korte geschiedenis

Het personeelsblad kent in Nederland zijn oorsprong eind 19e eeuw. In 1882 verschijnt namelijk de eerste editie van De Fabrieksbode, ‘weekblad voor en van het personeel’'. Het blad wordt opgericht door werkgever Jacques van Marken, werkgever bij de Koninklijke Nederlandsche Gist- en Spiritusfabriek in Delft. Hij wilde zijn personeel op vaderlijke toon aanspreken, en tegelijk ook met elkaar verbinden. In de praktijk kwam het er vooral op neer dat hij (en zijn vrouw) zijn personeel op een betuttelende toon aansprak, en af en toe de werknemers zelf aan het woord liet. Dat paternalistische karakter is kenmerkend voor die tijd. Toch bleek het een goed idee, want in de jaren erna volgen andere bedrijven met een eigen versie van een blad of krant.

Inmiddels is het personeelsblad niet meer weg te denken, vooral bij grotere organisaties. Per kwartaal, maand, of soms zelfs week, ontvangt het personeel een publicatie geschreven voor en door de medewerkers. Professioneel opgemaakt, uitgerust met eigen redactie en vaak ook op papier gedrukt. Kleinere organisaties, of bedrijven die er minder aandacht aan besteden, hebben vaak een digitale, minder uitgebreide, nieuwsbrief.

Ook in de Bredase archieven en bibliotheekcollectie is er een breed scala aan personeelsbladen te vinden. De frequentie en inhoud van elk blad verschilt enorm. Aan de hand van een aantal prominente Bredase bedrijven laat ik zien dat deze bladen een interessante bron kunnen zijn voor historisch onderzoek. In dit blog worden een aantal bladen uitgelicht, die hopelijk andere onderzoekers ook inspireren om in deze bronnen te duiken.

Hero Heraut

Tijdens en na de moeilijke oorlogsperiode, die ook een zwaar effect had op veel werknemers, maken bedrijfsmaatschappelijke werksters en bedrijfsverpleegkundigen hun intrede. Ook de Bredase Hero, bedrijf in vruchtenpulp en confituren, stelt in 1943 een sociale dienst in. Hero-werknemers die gedwongen worden tewerkgesteld in Duitsland ontvangen regelmatig voedselpakketten en toiletbenodigdheden, een voorname taak van de sociale dienst. Hero onderhoudt intensief contact met zowel de tewerkgestelden als achtergebleven familie. Dit gaat per brief: zo blijft het moreel hoog en steekt Hero de getroffenen een hart onder de riem. In 1946 neemt dit communicatiemiddel een meer permanente vorm aan. Dan verschijnt de eerste Hero Heraut. De naam verklapt het al, dit blad was met name bedoeld voor aankondigingen en mededelingen, maar had zeker ook een sociale kant. Dit in overeenkomst met de bredere beweging die in die tijd speelt. Het paternalistische maakt plaats voor de belangen van de medewerker en de invloed van de vakbonden. Overal in het land richten bedrijven hun eigen personeelsraad, -vereniging of -club op. Collega’s gaan samen sporten, maken samen muziek, en het belangrijkste: komen op voor hun belangen op de werkvloer. De afstand tussen directie en werknemer wordt hierdoor verkleind en tegelijk wordt de algemene moraal verbeterd. De trouw van de werknemer wordt gevierd door veel aandacht te besteden aan jubilea en langdurig dienstverband te belonen.

Al in de eerste jaargangen van de Hero Heraut staan de ‘leuke’ zaken voorop. Feesten en jubilea krijgen brede aandacht, en er worden ook puzzels en recepten gepubliceerd. Om de band met de familie van de werknemer aan te halen worden ook huwelijk en geboorten aangekondigd. Ludiek: in 1964 viert de Hero haar 50-jarig bestaan, en in dat speciale nummer brengen ze de Heraut tot leven door een acteur op te laten treden als Heraut in levenden lijve.

Vanaf 1979 gaat het blad verder onder de naam Heroscoop en groeit het in de jaren ’90 uit tot een heus magazine van 50 pagina’s. Nieuws, vaste rubrieken, aanbiedingen en interviews wisselen elkaar af onder leiding van een vijftienkoppige redactie.

Bottelpraet(s)

Bij Brouwerij de Drie Hoefijzers verschijnt in 1966 de eerste publicatie van het blad Bottelpraet onder redactie van de afdeling Personeelszaken. In het eerste nummer wenst de directie het blad een ‘behouden vaart’. Het blad bestaat uit een algemeen gedeelte, met kopij overgenomen uit al bestaande personeelsbladen, en een origineel gedeelte dat geschreven wordt door de eigen redactie. Ook wordt in deze eerste editie de naam van het blad verklaard. Via een prijsvraag komt uit 210 reacties de titel Bottelpraet als winnaar uit de bus. De eer gaat toe aan medewerker J. (Jan) Willemsen van de afdeling export. Geheel toevallig (of juist niet?) is hij ook de bedenker van het blad en redactielid. Troostprijzen gaan naar de namen Opfrissertje en Uit de fles geklapt.

In 1970 gaat de Bredase redactie samen verder met de Rotterdamse en verandert de naam in Bottelpraets. Later – wanneer Interbrew eigenaar wordt van de brouwerij – verandert de naam in Brouwerspraet. In het geval van dit blad lijkt het succes dankzij de genoemde Jan Willemsen te komen. Hij blijkt de drijfveer achter het blad en maakt het tot een succes. Al snel bestaat dit personeelsblad volledig uit eigen bijdragen. Naast de mededelingen vanuit de directie, aangaande bijvoorbeeld jaarcijfers en -verslagen of bouwontwikkelingen, verschijnen er vaste rubrieken, puzzels, personalia en interviews met medewerkers. Vaste rubrieken als ‘Toen en Nu’, en het ‘Bierviltje van de maand’ laten zien dat de redactie de vrijheid heeft om op speelse manier verbinding te zoeken met het personeel. Ook worden er regelmatig prijsvragen uitgeschreven: in de jaren ‘60 kon men maar liefst 25 of zelfs 50 gulden winnen voor een inzending in de ideeënbus. Dat is nog eens goedkope outsourcing! In de jaren ’80 ging het prijzengeld naar de collega die de leukste vakantiefoto inzond. Brouwerspraet loopt tot 2001, rond dezelfde periode als wanneer de Bredase brouwerij sluit – in 2004.

De spindop

Ook fabriek Enka had een personeelsblad in de vorm van een wekelijkse (en later tweewekelijkse) ‘personeelscourant’ genaamd de Spindop. Zowel de activiteiten van de personeelsverenigingen, zoals het Enka’s Mannenkoor, als interne promotie werd onder de aandacht gebracht. Zo wordt er in 1964 uitgebreid stilgestaan bij de zomercollectie van de kindermode. En een vaste rubriek ‘in de vergulde punaise’ biedt elke editie een spreekwoord of wijsheid aan, vaak ingezonden door medewerkers.

Toch blijkt het blad ook een belangrijk communicatiemiddel als het bedrijf door zwaardere tijden wordt getroffen. Een extra editie van de Spindop op 18 april 1972 bespreekt uitgebreid de herstructureringsplannen die al een aantal jaar spelen. In dat jaar wordt duidelijk dat de fabriek in Breda voornemens is te gaan sluiten. Begin april komt het vrij abrupte nieuws dat er massaontslagen zullen vallen waardoor ruim 1700 medewerkers op straat komen te staan. Vanzelfsprekend volgt er een enorme ophef en komen de vakbonden in actie. Het lijkt erop dat de directie middels een extra editie van de Spindop het personeel gerust probeert te stellen.

De pogingen van de Enka tot het bedaren van het personeel – en de publieke opinie – mogen niet baten. Er volgt een Kamerdebat, de vakbonden komen in actie, en in september 1972 wordt de fabriek bezet door het personeel in combinatie met demonstraties in onder andere Den Haag. Het blijkt: ook al bouw je nog zo’n liefhebbende band met je werknemer op, wanneer je ze onrecht aandoet kan geen personeelsblaadje dat lijmen.

Opmerkelijk

Personeelsbladen bestaan in alle vormen en maten, maar ze hebben bijna allemaal dezelfde overeenkomst: een scherpe naam. In de meeste gevallen wordt er voor een woordgrap of speelse verwijzing naar het bedrijf gekozen.
Enkele voorbeelden: De Prikrol, contactblad van het personeel Gemeente Beplantingen Breda, De Pieper, personeelsblad Dalgety Foods Holland. Dienstbode, personeelsblad van de Bestuursdienst gemeente Breda. KMAgazine, personeelsblad van de Koninklijke Militaire Academie. Nieuwskarretje, personeelsorgaan van de Openbare Bibliotheek Breda. Op de korrel, personeelsblad CSM Suiker. Wittouckspiegel, maandblad van de Suikerfabriek Wittouck Breda. Stemmen, het personeelsblad van GGZ Regio Breda.

Conclusie

Niet alleen de bedrijfscultuur wordt door een personeelsblad blootgelegd, het geeft ook een kijkje in de dagelijkse werkzaamheden en meningen van het personeel. Ook de vormgeving van het blad geeft de tijdsgeest en ontwikkelingen uit die tijd bloot. Zowel maatschappelijk, als technisch. Personeelsbladen zijn dus zeker de moeite om nader te onderzoeken!

En dan rest ons nog de vraag: hoe zou een potentieel personeelsblad van Stadsarchief Breda heten?

Heeft u personeelsbladen van een Bredase werkgever bewaard en wilt u deze aan het archief schenken? Neem dan contact met ons op via Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken..

Geraadpleegde Bronnen

AWVN. De Fabrieksbode, het eerste personeelsblad. Geraadpleegd via https://www.awvn.nl/het-eerste-personeelsblad/ en https://www.awvn.nl/app/uploads/2019/12/WERKGEVEN-2019-2-OUDSTE-PERSONEELSBLAD.pdf.

De fabrieksbode. Geraadpleegd op Delpher, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMAD01:000273001:00007

De Spindop [krant], wekelijkse personeelscourant van de Algemene Kunstzijde Unie – A.K.U. (1962-1965, 1972). Vindplaats D-5089.

Stadsarchief Breda, ARC0455 Firma F. Smits van Waesberghe / Brouwerij De Drie Hoefijzers 1657-1999, inv.nr. 726-755.

Stadsarchief Breda, COL0117 NV Hero Conserven 1949-1992.

Steenoven, van de Peter. Enka-bezetting 1972, harde confrontatie tussen concernbeleid en publieke opinie. In Jaarboek ‘De Oranjeboom’ 74 (2021).

Zwaal, Peter. Hero Nederland in beeld, een bedrijfshistorisch profiel 1914-1994. Hero Nederland B.V., Breda, 1994. Vindplaats 56-G-214.

Lees hier alle Bredase verhalen.